नचिकेता
अरुणकुमार सुवेदी
कठोपनिषद्मा धर्मराज यम र नचिकेता बीचको संवाद ज्यादै प्रसिद्ध छ । गौतम वंशीय राजा उद्दालकले विश्वजीत यज्ञ हेतु दान दिने क्रममा आफ्ना किशोर पुत्र नचिकेतालाई यम सामु समर्पण गर्न यमलोक पठाउँछन् । नचिकेता यमपुरीमा पुग्दा यम बाहिर गएका हुन्छन् । तीन दिनपछि मात्र यम फर्कन्छन् ती तीन दिनहरु नचिकेताले यमपुरीमा कसरी विताए सो बारे कल्पना गरिएर यो कथा लेखिएको छ । यहाँ उल्लेखित मन्त्रहरु कठोपनिषद्कै छन् र तर कतिपय पदहरु कथाको प्रवाह अनुरुप परिवर्तन गरिएको छ– लेखक
मृदंग, घंट इत्यादि बाजाहरुको तुमुल ध्वनी बीच किशोर नचिकेताको गंभीर प्रकृति कता–कता डग्मगाए जस्तो हुन्छ । भर्खर मात्र आफ्ना पिता उद्दालकको क्रोधपूर्ण आदेशका कराणले मृत्युदेव सामु छाड्न आएका सैनिकहरु बीचको आफ्नो विष्मय एवं विभत्स अनुभूति निमेष भरमै परिवर्तन भएकोमा नचिकेता आश्चर्य चकित हुन्छन् । नचिकेता मनमनै प्रश्न गर्दछन्– खै यमपुरीको त्यो विभत्स दृश्य ? खै चित्रगुप्तको धर्मअधर्म लेखाको शभा ? खै धर्मशभाका सर्वदण्डनायक धर्मराज ? खै ती भयङ्कर यमदूतहरु ः खै ती तात्तातो तेलका कराईहरु ? खै ती हत्यामा उत्सुक यम आज्ञापालकहरु ? विल्कुल शान्त आफ्नो कल्पनाको विपरित, लोकको टिप्पणीको विपरित । नचिकेतालाई परबाट वीणाको मन्द ध्वनीले डाके झैं लाग्यो, मनलाई तरं गीत पार्ने, पुलकित पार्ने, झंकृुत पार्ने झर्नाको निर्मल प्राकृत गानझैं प्रतीत हुने वातावरण, हजारौं फूलहरुको पुष्प परागले सुगन्धित, मन्द शीतल हावा । संक्षेपमा मन्द र शान्त यमलोक । यस्तो वातावरणमा निमग्न नचिकेताको कानमा मिठो ऋचा गुञ्जन्छ–
नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन्स्वस्तिमेऽस्तु ।
(हे ब्राम्हण ! तिमी नमस्कार गर्न योग्य अतिथि हौं, तिमीलाई नमस्कार छ । मलाई कल्याण हओस् ।)
पाश्र्व ध्वनीले संवेदनशीलझैं भएका नचिकेता पछाडी फर्कन्छन् । त्यहाँ अत्यन्त कालो वर्णको ठूल्ठूला चम्किला आँखा भएको, लामो जटा भएको हातमा खुँडा लिएको, जुँगामुठे, मुस्तण्डे यमदूत दण्डवतको मुद्रामा उभिएको थियो । यस्तो भयंकर कठोर बनावट भएको यमदूत र यो विनयशिलता आफैंमा विरोधाभाषपूर्ण लागिरहेथ्यो नचिकेतालाई । यस्ता विपरित स्थितिको संगममा मानिस अकर्मण्य हुन्छ । नचिकेता पनि अकर्मण्य थिए । पुनः अद्भूत यमदूतले विनयशील भएर अनुरोध ग¥यो–
‘हे शान्त संकल्प ! हे सुमन ! हे ब्राह्मण ! यमलोकाधिपति, सर्वदण्डनायक स्वामी यमराजकी महारानी साम्राज्ञी यमीको दृढ इच्छा छ तपाईजस्तो सुकोमुल किशोर यम प्रासादको अतिथि बनी उहाँको सामु जान सक्नु हुनेछ ।
सुवर्णमय यमप्रा्रसाद हरेक ढोकामा षोढषी सुन्दरीको पहराले शोभायमान छ । केवल यम मर्यादा पालकहरु मा त्र भयंकर काय स्वरुप भएका छन् । यमप्रासादको जति भित्र घुस्दै गए नचिकेता यमपा्रसाद त्यत्तिकै सुन्दर देखिन थाल्यो । किशोर नचिकेता यम अप्सराको पे्रमपूर्ण स्वागतले संकोचित हुँदै यमदूतको पछि लागिरहेथे । अनायाश सुन्दर सुमधुर स्त्रीश्वर गुञ्जियो–
‘सर्वदण्डनायक पुरकी परमसुन्दरी, सुलक्षणा, सुकोमला कामिनी स्वरुप साम्राज्ञी यमीको इच्छा अनुसार परम शक्तिशाली सम्राट यमदेवका दर्शनाभिलाषी गौतम वंिशय नचिकेता शभाकक्षमा उपस्थित छन्
अगाडि पछाडि दायाँ बायाँ यम अप्सराहरुबाट घेरिएर यम साम्राज्ञी यमी आफ्नो कक्षबाट शभाकक्ष आइन् । त्रिलोक एवं चौध भुवनका सर्वदण्डनायक महाशक्तिशाली यमराजकी धर्मपत्नी यमीका सामु एक जिज्ञाशु किशोरको रुपमा नचिकेता उभिएका थिए । कुनै पूर्व सुचना र आज्ञाविना नै केवल पिताको आज्ञाले यमपुरीमा पुगेका नचिकेता किमकर्तव्यविमूढ थिए । जसरी आफ्नो कल् पनाको विपरित दृश्यको थियो यमपुरी त्यस्तै व्यवहार विपरितको कठोर सजाय पनि हुनसक्छ भन्ने संशयले उनी भयभीत थिए र कुनै अनुनय विना साम्राज्ञीको अाितथ्य प्रस्तावबाट हर्षित पनि थिए । जाँघ र उध्र्वभागको सुन्दरताको प्रदर्शनमा अत्यन्त सहायक हुने सुवर्ण जडित पारदर्शी अधो वस्त्र एवं सोही अनुसार को उर वस्त्र धारण गरेकी, सुगन्धयुक्त भै आफ्नै हातमा प्रकाशमणि बोकेर न्याय साम्राज्ञी यमी उपस्थित भएको देखेर नचिकेता जिज्ञाशा र भय मिश्रित भावले प्रश्न गर्दछन्–
ये ये कामा दुर्लभा अन्यलोके
सर्वान्कामांश्छन्दतः लभ्यइति ।
इमा रामाः सरथाः मनुष्यैः ।
आभित्र्वत्प्रत्ताभिः परिचारयस्व
भो साम्राज्ञी शेष किं मानुप्राक्षीः ।।
(जुनजुन काम अन्यलोकहरुमा दुर्लभ छन् ती सम्पूर्ण कामहरु इच्छा अनुसार पाइसकेँ । रथहरु सहित बाजागाजा सहित यी सुन्दरीहरु जो साथ लगाई दिनुभयो त्यस्ता रमणीहरु मनुष्यले पाउन सक्ने नै थिएनन् तपाईले उपलब्ध गराएका रमणीहरुबाट सेवा पनि गराएँ हे साम्राज्ञी अब शेष केही नसोध्नुहोस् ।)
यमी नचिकेताको शयन स्थलमा नै गएर दुई घुँडा मारेर बस्दछिन् । कामोत्तेजक रात्रीवस्त्रले सजिएकी, कामवर्धक सुगन्धले मग्मगाउँदै साक्षात कामिनी स्वरुप यमी मणिको प्रकाशमा धपक्क बलेकी थिइन् । तीव्र रक्त सञ्चारले रक्तिम देखिएको मुखमण्डल र कंपित स्वरमा आफ्ना अतिथि नचिकेतालाई अनुनय गरिन्–
कामना त्व का मभा ज करोमि ।
(तिमीलाई कामलाई यथेष्ट भोग्न सक्ने बनाइदिन्छु ।)
आफ्नो उमेर पूर्णवयमा प्रवेश नगरिसकेका नचिकेता हड्बढाउँदछ । त्रिलोकका न्यायाधिपति सर्वदण्डनायक धर्मृराजकी पत्नीसँग काम सम्बन्ध आफैंमा भयपूर्ण कार्य हो । त्यस माथि दासत्व स्वीकार्नलाई आएका नचिकेता यो अवस्थामा आएर एवं यमराज पत्नीसग सम्बन्ध राख्न अग्रसर हुनु तप्तकुण्डमा चोपलिनु पर्ने सजायलाई वरण गर्नु थियो । नचिकेता यस्तो घोर अपराध गर्न कुनै शर्तमा तयार भएनन् । यसर्थ भयग्रस्त भएर भन्दा भए–
सर्वेन्द्रियार्ण जरयन्ति तेजः ।
(इन्द्रिष्यहरुको आशक्तिले तपाईमा भएको शक्ति नष्ट गर्दछ)
आफ्ना इन्द्रियहरु र मनले सहित भोगका निमित्त काम पात्रका रुपमा लिइसकेका किशोर नचिकेतामा आफ्नो कामूक अभिव्यक्ति र भावभंगीले असर पार्न नसकेको र उनमा भय जागृत भएको पाएर आफ्नो प्रयत्न यमी अरु अगाडि बढाउँछिन् ।
हे गौतम ! यस लोकमा केवल दुई मात्र सुन्दर पुरुषहरु छन् । ती मध्ये एक मेरा पतिदेव धर्मराज हुनुहुन्छ भने अर्का हुनुहुन्छ महामन्त्री चित्रगुप्त । महामन्त्री चित्रगुप्तसँग कामवरण यमलोकको अनुशासन र मर्यादाको विपति छ । सबै सुन्दर पुरुष काम भोग्न योग्य पनि हुँदैनन् । चित्रगुप्त कर्तव्यको ध्यानमा पुरुषत्व विमुख भइसकेका छन् । मेरा पतिदेव पनि कार्य व्यस्तताले लोकाटन गरिरहनु हुन्छ । यमदूतहरु र दासहरु रुपरंग नै परेका छैनन् । हे कुमार ! अहिले धर्मराज ब्रह्मलोक जानुभएको छ । म आजै मात्र ऋतुस्नान गरेकी स्त्री हुँ । यस अवस्थामा म कसरी पुरुषभोग नगरिरहन सक्दछु ? शास्त्रीय मान्यता अनुसार पनि ऋतुस्नान गरेकी स्त्रीले सर्वप्रथम दृष्टिमा परेको पुरुषसँग कामसुख लिनेपूर्ण छुट छ । एक किसिमले यो स्त्री अधिकार पनि हो । मैले ऋतुस्नान सक्नासाथ मेरो दृष्टिमा परेको पुरुष तिमी ने हौं । यस कारण मलाई स्त्री सुख प्रदान गर्नु तिम्रो कर्तव्य पनि हो । हे कमनीय पुरुष । बलिष्ट हौं, इन्द्रियहरुमा तेज आर्जन गर, म मा दन्किएको कामाग्निको ज्वालालाई तृप्त गर, तिमीलाई यमद्वारा यथेच्छ वरदान दिलाउनेछु । मेरो वस्त्रहरु फुकालिदेऊ मेरो मादकतामा चुर्लुम्म डुब । यमीका ठूल्ठूला नयनहरु क्रमशः खुम्चिदै गए उछ्वास बढन् गयो स्वर अरु कम्पित हुँदै गयो । हे मान्यवर ! मेरा हरेक अंगको काम उद्दिग्नतालाई शान्त पारिदिऊ ।
यमीको याचनाबाट ढल्पलाएका नचिकेता पुनःअनुरोध गर्दछन्– कामाग्निमा प्रज्वलित भएकी देवी ! कामक्षुधाको अतृप्ति र एक पुरुषको अस्वीकृतिको कारण उत्पन्न हुनसक्ने क्रोधानलको बारेमा म सचेत छु तर म यस यमपुरीको अनुशासनसँग अनभिज्ञ छु । तपाई जस्तो श्रद्धेय स्त्रीलाई म कसरी भोग गर्न सक्छु ? अहिलेसम्म म कुनै स्त्रीको काममा पनि आएको छैन, यसर्थ हे साम्राज्ञी मलाई धर्मसंकटमा नपार्नुहोस् । भोगमा यमराजको क्रोधानलले भष्म पार्न सक्ने र यहाँको आज्ञा उल्लंघनमा साम्राज्ञीको क्रोधाग्निमा भष्म हुनुपर्ने यो कस्तो अवस्था हो ? नचिकेता यमी सामु मुक्तिको याचना गर्दछन् ।
हे किशोर, स्त्रीको काम अधिकारको बारेमा तिमीलाई ब्याख्या गरिसकेँ । तिमी दासत्व ग्रहण गर्न आएका हौ ं भने पनि मेरो यौनदास बन्नुपर्छ । यो तिमीलाई साम्राज्ञीको आज्ञा हो । तिमीले मलाई भोग गर्ने । किशोर तिम्रो कामुक शरीरको भोगका निमित्त म अत्यन्त इच्छुक छु । यमपुरीमा आएका ऐ उद्दालक पुत्र ! यमीको आज्ञा पालन गर्नु तिम्रो परम कर्तव्य हो । यसर्थ मेरा वस्त्र आभुषणहरु फुकालिदिएर हरेक अंगलाई तृप्त पारी देऊ ।
यम साम्राज्ञीको आदेशात्मक वचन सुनेर अझ पनि यमीको काम बासना तृप्तिका लागि तयार नभएका नचिकेता अनुरोध गर्दछन्–
स त्वमग्निँ स्वर्गमध्येषि आर्या
प्रवेहि त्वम श्रदधानायक मध्यम् ।
हे आर्या । त्यो स्वर्गानुभूति दिने अग्निलाई राम्ररी जान्नु हुन्छ । म जस्तो श्रद्धालुलाई राम्ररी बुझाउनु होस् । मलाई कामको महिमा राम्रारी ज्ञान भएन । यसबाट प्राप्त हुने शक्तिको रहस्य थाहा भएन । यसर्थ मैले बाटो विराए पनि सम्झाउनु होस् ।
आफ्नो समीप कामतृप्तिको निकट पुगेकी साम्राज्ञी यमीले किशोर नचिकेतालाई कामको महिमा सम्झाइन्–
प्र तें ब्रबीमि तदु मे निबोध
स्वग्र्यमग्निं नचिकेत ः प्रजानन् ।
अनन्तलोकाप्तिमधो प्रतिष्ठां
विद्धि स्वमेतं निहितं गृहायाम् ।।
हे नचिकेता ! स्वर्ग प्राप्त गराउने अग्निलाई म रामरी जान्दुछ र तिमीलाई राम्रै गरी बताउँछु । त्यो मबाट जान । तिमी यो अग्निलाई स्वर्गलोक प्राप्त साधनको रुपमा बुझ । यही नै गुह्य कुरा हो ।
कामाग्निको जागरण र तृप्तिको विदया नचिकेताले पूर्णरुपमा यमपुरी साम्राज्ञी यमीबाट प्राप्त गरे । किशोर नचिकेताका साथको कामयज्ञबाट साम्राज्ञी अत्यन्त प्रसन्न भइन् । काम विधि र प्रविधिलाई नचिकेताले तिक्ष्णताका साथ ग्रहण गरे । तीन दिनसम्म साम्राज्ञी यमीसँगको अविस्मरणीय क्रीडाबाट अति अनुग्रहित भएर नचिकेताले भने–
शोकागितो मोदते स्वर्गलोके ।
(शोकादिबाट मुक्त भएर स्वर्गलोकका े आनन्द महशुस गरेँ)
नचिकेताबाट अति प्रसन्न साम्राज्ञी यमीले आफ्नो पति दण्डाधिकारी यमराज आउनाथ गौतमवं्रशीय उद्दालक पुत्र राजकुमार नचिकेताबाट आफ्नो ऋतुस्नान पछिको कामाग्निलाई कुशलतापूर्वक तृप्त गरेको हुँदा उनलाई यथेष्ट वर दिनको लागि अनुरोध गरिन् । व्रह्मलोकको कार्य यात्राबाट तीन दिनपछि मात्र यमपुरी फर्किएका धर्मराजले आफ्नो अनुपस्थितिमा आफ्नी साम्राज्ञीको कामानललाई संतृप्त पारिदिएकामा नचिकेताप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्दै भने–
तिम्रो रात्रिर्यवजात्सीः गृहे मे
प्रसन्न ब्रह्मन्नतिथिर्नमस्यः ।
नमस्तेऽस्तु व्रह्मन् स्वस्ति मेऽस्तु
तस्मान् प्रति त्रीन्वरान् वृजीष्व ।।
(ब्राह्मण देव तिमी नमस्कार गर्न योग्य अतिथि हौं, तिमीलाई नमस्कार छ । मेरो कल्याण होस् । तिमी जो मेरा घरमा तीन रातसम्म प्रशन्न चित्तले बस्यौं त्यसकारण हरेक रातको एउटा दरले वर माग ।)
यमराजको कथन सुनेर नचिकेताले आफूलाई यमदास बनाउन पठाउने पिता उद्दालकका निमित्त पितृपरितोषको प्रथम वरमागे भन े अग्नि (शक्ति) विधा र ब्रह्मज्ञानका अरु दुई वटा वर मागी विद्वान भएर पुनः आफ्नै राजपा्रसादमा फर्किए
